آموزش دینی اسلامی در آلمان؛ وعده‌ای که هنوز محقق نشده است

 با گذشت بیش از ۲۵ سال از نخستین تلاش‌ها برای راه‌اندازی آموزش دینی اسلامی در مدارس آلمان، هنوز بیش از ۹۷ درصد از دانش‌آموزان مسلمان به این حق قانونی دسترسی ندارند. ماده‌ای روشن از قانون اساسی نادیده گرفته می‌شود؛ آن هم در کشوری که ادغام، برابری و حقوق اقلیت‌ها را از اصول بنیادین خود می‌داند.

 مطابق بند سوم ماده ۷ قانون اساسی آلمان، جوامع دینی حق دارند که در مدارس دولتی، آموزش دینی مبتنی بر اعتقادات خود را ارائه دهند، مشروط بر آنکه به‌عنوان یک جامعه دینی شناخته شده باشند و الزامات قانونی را رعایت کنند. با این حال، در سال ۲۰۲۵ تنها حدود ۲ درصد از بیش از یک میلیون دانش‌آموز مسلمان در آلمان، به آموزش دینی اسلامی‌ای دسترسی دارند. این به‌معنای حدود ۸۱ هزار نفر است، در حالی‌که طبق گزارش کنفرانس اسلام آلمان، دست‌کم ۵۸۰ هزار کودک و نوجوان مسلمان تمایل دارند در چنین کلاس‌هایی شرکت کنند. وضعیت فعلی بیشتر شبیه به یک تکه‌دوزی پراکنده است تا یک نظام آموزشی منسجم. بر اساس پژوهش‌های جدید «رسانه خدماتی برای ادغام تنها در یازده ایالت از شانزده ایالت آلمان، آموزش دینی اسلامی یا برنامه‌های مشابهی ارائه می‌شود – آن هم اغلب به‌صورت پروژه‌های موقتی یا فرمت‌هایی با محتوای مذهبی عمومی. در ایالت‌هایی مانند هامبورگ یا برمن، آموزش بیشتر به‌صورت دروس دینی عمومی برگزار می‌شود. در نوردراین-وستفالن، پرجمعیت‌ترین ایالت مسلمان‌نشین، این دروس بیش از یک دهه است که همچنان در قالب یک پروژه آزمایشی ادامه دارد. در ایالت‌هایی مانند بایرن، شلسویگ-هولشتاین و هسن، آموزش «شناخت اسلام» (Islamkunde) ارائه می‌شود که تحت نظارت دولت است، اما بدون مشارکت جوامع اسلامی – چیزی که با روح ماده ۷.۳ قانون اساسی در تضاد است. در پنج ایالت شرقی آلمان، هیچ نوع آموزش دینی اسلامی وجود ندارد – حتی در قالب پروژه‌ای موقتی. این وضعیت دو بُعد اساسی از یک بحران ساختاری را نمایان می‌کند: نخست، نقض آشکار قانون اساسی از طریق بی‌توجهی. بند سوم ماده ۷ تضمین می‌کند که آموزش دینی مبتنی بر باورهای دینی، نه فقط برای مسیحیان یا یهودیان، بلکه برای مسلمانان نیز حق قانونی است. با وجود دهه‌ها بحث و گفت‌وگو، پروژه‌های آزمایشی و افزایش شمار مسلمانان در آلمان، همچنان بیش از ۹۷ درصد کودکان مسلمان از این حق محروم‌اند. دوم، کمبود اراده سیاسی و ضعف نهادهای نماینده مسلمانان است. سیاست‌مداران در آلمان عموماً از تصمیم‌گیری قاطع در این زمینه خودداری می‌کنند – اغلب به‌دلیل نگرانی از ایجاد حساسیت‌های سیاسی درباره ادغام یا تحریک گفتمان‌های اسلام‌ستیز. این وضعیت، پیامدهای اجتماعی قابل توجهی دارد: تبعیض و نابرابری آموزشی، مانعی برای ادغام فرهنگی و اجتماعی مسلمانان و در نهایت، از بین رفتن اعتماد خانواده‌های مسلمان به بی‌طرفی و عدالت دولت است.آموزش دینی اسلامی می‌توانست بستری مناسب برای شکل‌گیری هویت دینی همخوان با ارزش‌های پلورالیستی فراهم آورد. در غیاب آن، بسیاری از نوجوانان مسلمان به منابع آموزشی غیررسمی و گاه افراط‌گرایانه رجوع می‌کنند – فضایی که هیچ‌گونه نظارت علمی یا آموزشی بر آن حاکم نیست.

اتحادیه آموزش خواستار آموزش فراگیر اسلام در مدارس

اتحادیه آموزش و پرورش آلمان (VBE) خواستار آموزش دینی اسلامی در تمامی مدارس کشور شده است؛ هدف از این اقدام، مقابله با گرایش‌های افراطی در میان دانش‌آموزان از طریق حضور معلمان آموزش‌دیده و مورد تأیید دولت عنوان شده است. در ایالت بایرن، مقامات هنوز به سیاست «توسعه تدریجی و متناسب با نیاز» پایبند هستند. به گفته گرهارد براند، رئیس فدرال اتحادیه آموزش و پرورش (VBE)، این اتحادیه خواهان آن است که همه‌ دینداران بتوانند در محیط مدرسه درباره باورهای خود گفت‌وگو کرده و اطلاعاتی معتبر درباره دین خود و دیگر ادیان دریافت کنند. وی در گفت‌وگو با شبکه تحریریه آلمان (RND) تأکید کرد:ما از سیاست‌مداران می‌خواهیم زمینه‌های لازم را برای ارائه چنین آموزش‌هایی در مدارس فراهم کرده، نیروی انسانی و منابع مالی را برای آن پیش‌بینی کرده و به‌سرعت آن را اجرایی کنند تا در میان‌مدت، آموزش دینی اسلام به‌صورت فراگیر در سراسر کشور نهادینه شود. او همچنین خواستار ارزیابی و گسترش فوری پروژه‌های آزمایشی فعلی در زمینه آموزش دینی اسلام شد.

اسلام در مدارس بایرن: محدود و غیر اعتقادی

در ایالت بایرن، آموزش دینی اسلامی تنها به‌صورت محدود در برخی مدارس ارائه می‌شود. وزارت آموزش این ایالت در پاسخ به پرسش رادیو بایرن اعلام کرده که بایرن در حال پیگیری «توسعه‌ای تدریجی و متناسب با نیاز» است. به گفته این وزارتخانه، از زمان آغاز این آموزش، شمار دانش‌آموزان شرکت‌کننده و معلمان فعال در این زمینه به‌طور مستمر افزایش یافته است.آموزش اسلامی در بایرن، برخلاف دیگر ادیان، نه به‌صورت «بنیاد اعتقادی»، بلکه بیشتر به شکل «آشنایی با اسلام» و مشابه با درس اخلاق ارائه می‌شود.

۱۴۷ هزار دانش‌آموز مسلمان در بایرن

استفان دویل، رئیس اتحادیه معلمان آلمان، آموزش دینی را ابزاری مؤثر در برابر گرایش‌های افراط‌گرایانه می‌داند. وی گفت:آموزش دینی در مدارس دولتی، به‌ویژه زمانی که توسط معلمانی آموزش‌دیده در آلمان و مورد تأیید دولت ارائه شود، می‌تواند در برابر آموزه‌های افراطی که از طریق خانواده یا مبلغان تندرو در فضای مجازی منتقل می‌شود، نقش متعادل‌کننده‌ای ایفا کند. اتحادیه معلمان بایرن (BLLV) نیز از دهه ۱۹۹۰ خواستار آموزش رسمی دینی اسلام در مدارس این ایالت بوده است. در میان حدود ۵٫۵ میلیون مسلمان ساکن آلمان، نزدیک به ۷۰۰ هزار نفر در ایالت بایرن زندگی می‌کنند. در سال تحصیلی ۲۰۲۴–۲۰۲۵، از میان ۱٫۴ میلیون دانش‌آموز بایرنی، حدود ۱۴۷ هزار نفر مسلمان بوده‌اند، یعنی حدود ۱۰ درصد کل جمعیت دانش‌آموزی ایالت.

ساختار متفاوت آموزش دینی در ایالت‌ها

از سال ۲۰۲۱، آموزش دینی اسلام در بایرن به‌عنوان یکی از دروس انتخابی (در کنار آموزش دینی مسیحی یا درس اخلاق) ارائه می‌شود. این درس تنها در ۴۰۶ مدرسه از مجموع ۶۰۰۰ مدرسه بایرن ارائه شده و در سال تحصیلی جاری حدود ۲۲ هزار دانش‌آموز در آن شرکت کرده‌اند. این رقم در سال قبل ۲۱ هزار نفر و در سال نخست اجرای رسمی این درس (۲۰۲۱/۲۲) حدود ۱۸ هزار نفر بوده است. در بیشتر ایالت‌های غربی آلمان آموزش دینی اسلام در اشکال گوناگون ارائه می‌شود، اما هنوز به‌صورت سراسری و فراگیر درنیامده است. در پنج ایالت شرقی (براندنبورگ، مکلنبورگ-فورپومرن، زاکسن، زاکسن-آنهالت و تورینگن) هیچ‌گونه آموزش دینی اسلامی وجود ندارد؛ حتی به‌صورت آزمایشی. در برلین، این آموزش توسط فدراسیون اسلامی برلین (IFB) مدیریت می‌شود. ایالت نوردراین-وستفالن از سال ۲۰۱۲ آموزش دینی اسلامی را با همکاری وزارت آموزش و شش انجمن اسلامی ارائه می‌دهد.

همکاری پرتنش دولت‌ها با انجمن‌های اسلامی

همکاری میان دولت‌های ایالتی و انجمن‌های اسلامی در زمینه آموزش دینی گاه با تنش‌هایی همراه بوده است. در ایالت هسن، دولت محلی به دلیل نزدیکی بیش از حد انجمن «دیتیب» به دولت ترکیه، تصمیم به تعلیق همکاری با این انجمن گرفت. دیتیب علیه این تصمیم شکایت کرده است.بر خلاف کلیساهای کاتولیک و پروتستان که در طراحی و اجرای آموزش دینی نقش دارند، انجمن‌های اسلامی در بایرن نقشی در این روند ندارند. وزارت آموزش بایرن در این خصوص می‌گوید:هیچ‌یک از سازمان‌های فعال اسلامی در بایرن تا کنون واجد شرایط قانونی لازم برای شناخته‌شدن به‌عنوان یک جامعه دینی رسمی نبوده‌اند؛ در حالی که کلیساها و جوامع مذهبی یهودی به‌عنوان شرکای رسمی دولت در آموزش دینی شناخته می‌شوند.به گفته این وزارتخانه، تمرکز بایرن بیشتر بر آموزش و صلاحیت حرفه‌ای معلمان آموزش دینی اسلام است.  برای افزایش مقبولیت این آموزش نزد والدین و دانش‌آموزان، برخورداری معلمان از شایستگی علمی و شخصیتی ضروری دانسته شده است. در حال حاضر، این معلمان در دانشگاه ارلانگن-نورنبرگ و یا آکادمی تربیت معلم در دیلینگن دوره‌های تخصصی را پشت سر می‌گذارند.گسترش آموزش دینی اسلامی در مدارس نیز به میزان تقاضای مدارس، تعداد معلمان واجد شرایط و میزان پست‌های آموزشی موجود وابسته است.

نتیجه‌گیری

یک‌چهارم قرن پس از آغاز تلاش‌ها برای اجرای آموزش دینی اسلامی، هنوز ساختاری فراگیر و مطابق قانون اساسی برای این آموزش در مدارس آلمان وجود ندارد. این تنها یک شکست در سیاست ادغام نیست، بلکه نقض صریح یکی از اصول بنیادین قانون اساسی است. اکنون زمان آن فرارسیده است که تصمیمی سیاسی اتخاذ شود: یا با همکاری جوامع اسلامی، آموزش دینی اسلامی مبتنی بر باور اجرا شود، یا اساساً کل نظام آموزش دینی در مدارس برای همه گروه‌های مذهبی مورد بازنگری قرار گیرد.

لینک گزارش:

https://islam.de/35634

https://www.br.de/nachrichten/kultur/verband-fordert-flaechendeckenden-islamunterricht,UsKAxRs